Figuranten genieten van een tasje koffie in 16de-eeuws ‘Oud-Antwerpen’ tijdens de Wereldtentoonstelling van 1894. FelixArchief, nr. FOTO-OF#7903.

België aan de koffie

Door de sluiting van de Schelde sinds 1648 kan België lange tijd geen rol spelen in de koffiehandel. Na het opgeven van de blokkade gaat de haven van Antwerpen langzaam maar zeker een sleutelrol veroveren in de wereldwijde koffietrafieken.

Pas op het einde van de 17de eeuw starten handelscompagnieën met een regelmatigere aanvoer van thee, koffie en cacao uit Azië. Koffie wordt voornamelijk in de buurlanden gekocht of gesmokkeld.

Figuranten genieten van een tasje koffie in 16de-eeuws ‘Oud-Antwerpen’ tijdens de Wereldtentoonstelling van 1894. FelixArchief, nr. FOTO-OF#7903.

Zicht op de Oostendse haven langs het sas, door G. Canali, circa 1781. Stadsarchief Oostende PT/G0045.

Een trage start

Tussen 1718 en 1722 zetten handelaars uit Antwerpen, Gent en Oostende de Oostendse Oost-Indiëvaarders of de Oostendse Compagnie op. Naast Indië, varen ze ook op Mokka. Toch blijft het aandeel koffie vrij klein en hun focus verschuift al snel naar textiel uit Bengalen en theehandel uit Kanton.

In het midden van de 18de eeuw wordt de koffieaanvoer gedomineerd door Franse plantages op St.-Domingue (Haïti) en Martinique. Zuid-Nederlandse koffiehandelaars bestellen hun koffie in de Franse havensteden Nantes en Bordeaux. De rechtstreekse aanvoer van koffie en andere koloniale producten neemt toe, maar dit betekent niet dat ze binnen het bereik liggen van de gewone Belg.

Zicht op de Oostendse haven langs het sas, door G. Canali, circa 1781. Stadsarchief Oostende PT/G0045.

Topografische kaart van de haven van Antwerpen, ca. 1830-1839, FelixArchief nr. 12#8884.

Antwerpen in de startblokken

In 1794 annexeert Frankrijk de Zuidelijke Nederlanden waardoor koopvaardijschepen van eender welke kolonie ongehinderd en zonder tolheffingen naar de Scheldestad kunnen varen. Bovendien zorgt de bouw van handelsdokken en de vestiging van een aantal buitenlandse ondernemers dat schepen rechtstreeks uit Amerika en de Caraïben kunnen aanmeren.

Douanestatistieken maken duidelijk dat koffie enorm snel aan populariteit wint. Verder wijzen klachten van ontduiking van de invoerrechten erop dat veel koffie gesmokkeld wordt. Dit aandeel wordt geschat op wel een kwart van de totale invoer.

Topografische kaart van de haven van Antwerpen, ca. 1830-1839, FelixArchief nr. 12#8884.

Memorieboek van Adriaan van Linden met inkopen van koloniale waren, 1818-1823. FelixArchief nr. BA#530.

Naar een stijgend koffieaanbod

De Napoleontische oorlogen en de Engelse blokkade gooien echter roet in het eten. De creatie van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden na Napoleons nederlaag bij Waterloo (1815) zorgt voor een volledige handelsvrijheid tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden.

De vrije vaart van Antwerpse schepen op Nederlandse kolonies verdriedubbelt de koffie- en suikeraanvoer naar de Antwerpse haven. Zelfs voor de vaart naar Azië en vooral Nederlands-Indië neemt Antwerpen na 1825 resoluut de leiding: koffie, suiker, rijst en specerijen worden vooral gelost in Antwerpen. De scherpe concurrentie tussen Zuid-Amerikaanse en Javaanse koffie doet de koffieprijzen bovendien nog verder dalen: een steeds grotere bevolkingsgroep kan daardoor koffie drinken.

Memorieboek van Adriaan van Linden met inkopen van koloniale waren, 1818-1823. FelixArchief nr. BA#530.

Twee Egyptische mannen drinken koffie, foto door Adelphoi Zangaki (Zangaki broers), ca. 1860-1899. Collectie Erfgoedhuis | Zusters van Liefde JM, nr. A135-EGY-098.

Bibliografie

  • A. Martens, De Invoer van Koloniale Waren in de Zuidelijke Nederlanden ten tijde van de Oostendse Compagnie 1723-1731, Licentiaatsverhandeling Wijsbegeerte en Letteren, Afdeling Geschiedenis der Moderne Tijden, Leuven, 1962. 
  • A. Szenthe, ‘Top Cofee Producing Countries’, op: WorldAtlas, mei 2019. worldatlas.com/articles/top-coffee-producing-countries.html.
  • A. Wellens, T. Zuidema e.a., ‘Tracé van koffie’, op: Eos Tracé, 2018. https://eostrace.be/traces/trace-van-koffie.
  • E. Robbrecht ed., Kawa. Koffie ontsluierd: van koffiestruik tot kopje koffie, Meise, 1995.
  • G. van Driem, ‘Interlude: Coffee and Chocolate’, in: The Tale of Tea. A Comprehensive History of Tea from Prehistoric Times to the Present Day, Leiden, 2019, p. 464-501.
  • J. Morris en R. W. Thurston, ‘Coffee, a Condensed History’, in: R. W. Thurston, J. Morris, S. Steiman (eds.), Coffee: A Comprehensive Guide to the Bean, the Beverage, and the Industry, New York, 2013, p. 215-287.
  • J. Parmentier, Y. Segers en J. Vrelust, ‘Naar de stad. Productie- en aanvoercircuits van voedsel en drank’, in: Beyers L. en Van Damme I. reds., Antwerpen à la carte. Eten en de stad, van de middeleeuwen tot vandaag, Antwerpen, 2016, p. 18-59.
  • J. Peirelinck en F. Lauwers, Op koffieklets, Antwerpen, 2016.
  • K. Veraghtert, De havenbeweging te Antwerpen tijdens de negentiende eeuw. Een kwantitatieve benadering, Proefschrift aangeboden tot het bekomen van de graad van doctor in de wijsbegeerte en letteren, Leuven, 1977.
  • K. Veraghtert en G. De Vylder, ‘Het 19de-eeuwse Antwerpen: een centrum van koloniale warenhandel’, in: De Nave F. en Depauw Carl reds., Europa aan tafel. Een verkenning van onze eet- en tafelcultuur, Deurne, 1993, p. 88-90. 
  • P. Reinders, T. Wijsenbeek e.a., Koffie in Nederland. Vier eeuwen cultuurgeschiedenis, Zutphen, 1994.
  • S. L. Allen, Koffie, een sterk verhaal, Amsterdam, 2000. 

Twee Egyptische mannen drinken koffie, foto door Adelphoi Zangaki (Zangaki broers), ca. 1860-1899. Collectie Erfgoedhuis | Zusters van Liefde JM, nr. A135-EGY-098.

Familie Eerdekens uit Meeuwen-Gruitrode op het veld tijdens de lunch met koffie, 1931, door Jan Arnold Buntinx. Privécollectie Rob Fiten.

Over koffiebranden, -zetten en -drinken

Dit verhaal vertelt natuurlijk niet alles. Koffie wordt geteeld aan de ene kant van de wereld, maar grotendeels verwerkt en gebrand aan de andere kant: hoe zit dit in elkaar? De lange tocht die koffie heeft afgelegd, zorgt er bovendien voor dat achter een tasje koffie vele tradities schuilgaan. Hoe, waarom, wanneer, waar, waarmee,… zetten en drinken verschillende culturen al eeuwenlang koffie? Binnenkort kan je hierover meer lezen in het vervolg: 'Over koffiebranden, -zetten en -drinken'.

Familie Eerdekens uit Meeuwen-Gruitrode op het veld tijdens de lunch met koffie, 1931, door Jan Arnold Buntinx. Privécollectie Rob Fiten.

< terug naar overzicht