Europa leert koffie kennen
In de 16de eeuw leert Europa met mondjesmaat koffie kennen dankzij de geschriften van wetenschappers en de gedetailleerde reisverslagen en -dagboeken van ontdekkings- en handelsreizigers. De Venetiaanse arts Prosper Alpinus vervaardigt de eerste effectieve beschrijving en tekening van de koffieplant. Hij leert de plant kennen tijdens zijn verblijf in Caïro. Hij tekent louter een tak, zonder vruchten.
Beschrijving en tekening van de koffieplant door de Venetiaanse arts Prosper Alpinus, 1592. Google Books.
"[...] Chaube, zo zwart als inkt en vooral nuttig bij het verlichten van maagaandoeningen. Ze drinken dit meestal 's morgens vroeg [...]"
De vroegste Europese geschriften
In 1574 publiceert de Vlaamse botanicus Carolus Clusius als eerste zeven tekeningen van koffiebonen waarbij hij noteert: sommigen noemen het Buna en anderen Elkaue. De Duitse reiziger Leonhart Rauwolf schrijft in 1582 de oudst bewaarde tekst over hoe koffie gedronken wordt door de Turken en Arabieren:
"Vaak zitten ze samen op de grond onder wijd open arcades of in de open galerij, waar ze samen genieten. Daar zullen ze dan een goede drank consumeren die ze hoog in het vaandel dragen en chaube noemen. Chaube, zo zwart als inkt en vooral nuttig bij het verlichten van maagaandoeningen. Ze drinken dit meestal 's morgens vroeg, in het openbaar, openlijk, gemeenschappelijk, zonder enige remming."
Philippe Dufour schrijft in 1685 het boek 'Traitez Nouveaux et Curieux du Café, du Thé et du Chocolate'. Hij laat hierin de Europese lezer kennis maken met drie koloniale dranken: koffie uit de Arabische wereld, thee uit het Verre Oosten en de chocoladedrank uit Amerika.
De exotische verslagen zijn populair bij de Europese elite die maar al te graag pronkt met haar kosmopolitische kennis, ook koffie wordt zo een gewilde drank. Het eerste Europese koffiehuis opent in 1642 in Venetië, havenstad met een bloeiende handel in oosterse producten en met het Ottomaanse rijk. Niet veel later volgen andere Italiaanse en Europese centrumsteden.
Traitez Nouveaux et Curieux du Café, du Thé et du Chocolate door Philippe Dufour, 1685. Collectie Viva Sara, Anzegem.
Vroege koffiehandel en de havenstad Mokka
Toch blijft de koffiehandel lange tijd in Islamitische handen. De Jemenitische havenstad Mokka is een belangrijk kruispunt waar vooral de Engelse en Hollandse zeemachten een verbeten strijd leveren om koffieloten. Mokka-koffie dankt haar naam aan de gelijknamige Jemenitische havenstad. Jemen bleef lange tijd de belangrijkste producent van koffie, verhandeld via de havenstad Mokka.
Zicht op de haven van Mocha, 1616, door Adriaen Matham. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.
De VOC en koffie
Reeds in 1658 richt de Hollandse VOC plantages op in Ceylon (Sri Lanka), maar vooral de plantages op Java, gestart in 1699, zijn een groot succes. Tot 1707 blijft Jemen de exclusieve bron van koffie voor Europa. In 1711 start echter de verkoop van Java-koffie in de Verenigde Provinciën. Bovendien vangt Nederland in 1718 aan met plantages in Suriname. Tegen 1725 produceert Java meer koffie dan Jemen. Twee derde van de globale koffiehandel is dan in Hollandse handen.
Zicht op de koffieplantage Marienbosch in Suriname, Willem de Klerk naar Alexander Ludwich Brockmann, 1829-1876. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.
Koloniale koffieplantages
Tot in de 19de en 20ste eeuw zijn vele landen in de koffiegordel in handen van Europese koloniale mogendheden. Ook zij zien de kans schoon om er koffieplantages op te richten. Vanaf 1726 start Frankrijk de export vanuit het eiland Bourbon (Réunion), gevolgd door Martinique (Franse Antillen) in 1727.
Sommige van de grootste koffieproducerende landen vandaag zijn opgestart onder koloniale overheersing. De Fransen installeren plantages in Vietnam, vandaag de tweede grootste koffieproducent ter wereld. De Portugese koffie-export vanuit Brazilië start in 1732; nu de grootste koffieproducent. Tot slot vindt de koffieteelt onder Spaans bewind ingang in Colombia in 1790.
Pas in de 20ste eeuw starten grootschalige reclameacties en worden verschillende koffies bekend onder merknamen. Eerder wordt koffie naar het herkomstland vernoemd en wordt er vooral gesproken over mokka, java, bourbon,… , zoals te zien op deze prijslijst van koffiebranderij Stroobants uit Diest van de jaren 1930.
Prijslijst van koffiebranderij Stroobants uit Diest, ca. 1930-1939. Collectie Koffiebranderij Stroobants, Diest.