Koffie en de Islamitische wereld
Vanuit het Koninkrijk Kaffa verspreidt koffie zich doorheen het Ethiopische Rijk. Via handelscontacten steekt het in de vijftiende eeuw de Rode Zee over richting Jemen.
Een koffiehuis in Caïro, Gustav W. Seitz naar Karl Werner, ca. 1878. Wellcome Collection nr. 25224i.
"In de lagere orden van de derwisjen deelde men een rode pot koffie [...] ging gehurkt in een kring zitten, slaakte kreten van dankbaarheid jegens God [...] en begon heen en weer te zwaaien."
Koffie bij rituelen
Koffie wordt met open armen ontvangen door de gelovige Soefi’s. De soefiderwisjen dansen en zingen totdat ze in trance geraken. Door het stimulerende effect maakt koffie al snel deel uit van dit ritueel. Soefi’s spelen een sleutelrol in het populariseren van de drank in Jemen. Eind vijftiende eeuw brengen ze de drank naar Mekka, Medina en Caïro. Door de grote invloedssferen van deze steden verspreidt koffie zich westwaarts naar Egypte en Noord-Afrika en noordwaarts door Syrië.
"In de lagere orden van de derwisjen deelde men een rode pot koffie, nam de kop rechtstreeks uit de hand van de sheykah aan, ging gehurkt in een kring zitten, slaakte kreten van dankbaarheid jegens God: ‘Help ons, o Allah!’ en begon heen en weer te zwaaien. ‘Ya Meded, Ya Allah! Ya Meded!’ Naarmate de opwinding toenam werden de uitroepen en het wiegen intenser en veranderde de kreet eerst in ‘La ilaha illa, Illah, la ilaha illa, llah! Er is geen andere God dan God!’ en uiteindelijk in ‘A Hu!’ (Oh God!) Groepen als de Huilende Derwisjen [Ook wel Naqshibendi genoemd] scanderen net zolang tot ze in extase geraken."
Fragment uit 'De stad van de derwisjen' van H.C. Lucas over koffie en een ceremonie.
Een tekening van een dansende soefiderwisj, jaren 1850. Wellcome Library nr. 566398i.
Het Islamitische koffiehuis
Samen met de nieuwe drank ontstaat ook een nieuwe plaats: het koffiehuis, waar islamitische mannen, jong en oud, uit alle lagen van de maatschappij, samenkomen. Naast koffiedrinken, wisselen ze er nieuwtjes uit, praten ze over zowel serieuze zaken als koetjes en kalfjes, debatteren ze en drijven ze er handel.
Ook vermaak heeft een plaats in het koffiehuis. Men speelt er spellen zoals schaken of backgammon en luistert naar verhalen en muziek. Zo vormt het koffiehuis de eerste seculiere openbare plaats in de islamitische cultuur. Want voorheen treft men elkaar voornamelijk in de moskee. Restaurants bestaan zelden en tavernes zijn taboe.
Mannen in een koffiehuis in Caïro. Ze drinken er koffie, roken pijpen en voeren gesprekken, door Louis Haghe, 1849. Wellcome Library nr. 25220i.
Broedplaatsen van onrust
Het koffiehuis is een nieuwe, hippe en vooral populaire ontmoetingsplaats. De uitgebreide gesprekken en debatten die er plaatsvinden, zijn echter niet naar de zin van de lokale machthebbers. Ze zien koffiehuizen als broedplaatsen van onrust.
Zo gaat het koffiedispuut in Mekka uit 1511 over de vraag of koffie wel geschikt is voor de gelovige mens. Het resultaat is een verbod voor enkele jaren. De pogingen om koffie te verbieden, blijven uiteindelijk allemaal zonder gevolg en de opgang van koffie is niet te stuiten.
Koffiehuis in het Oud-Griekse Smyrna, in: Théodore Leblanc, ‘Intérieur d'un Café à Smyrne’, in: Croquis d’après nature faits pendant trois ans de séjour en Grèce et dans le Levant, Parijs, 1833-1834, p. 9. Gennadius Library.
Türk kahvesi
Na de val van het Mamluk sultanaat in 1517 en de verovering van Caïro door de Turkse sultan Selim I leert de elite in Constantinopel (Istanbul) koffie kennen. Al snel ontstaat ook daar discussie over de vraag of moslims wel koffie mogen drinken.
In 1541 verbiedt sultan Suleiman I de karavanen die koffie van Damascus meebrengen. De vaak halfslachtige maatregelen zorgen er echter voor dat de nieuwsgierigheid naar de mysterieuze drank nog toeneemt. In 1554 openen de eerste twee koffiehuizen in de hoofdstad.
Beelden zoals deze koffiedrinkende voorname Turkse dame, zorgen ervoor dat naast de Turkse mode ook koffie razend populair wordt bij de Europese elite.
Voorname Turkse vrouw drinkt koffie, door Jean Baptiste Vanmour, 1714. Aikaterini Laskaridis Foundation Library.